آناهیتا

در جوامع نخستین،زن وظایف بسیار مهمی داشت.آیین پرستش مادر-ایزد در میان ملت های گوناگون دنیای باستان،کهن ترین سنت و باور دینی بود.تندیس مادر-ایزد،با سینه و شکم بزرگ تماد باروری بود.در سرزمین ایران باستان نیز پرستش مادر-ایزد رواج داشت.آناهیتا نخستین ایزد-مادر است.

سنجاق مفرغی یافته شده در لرستان،مربوط به هزاره ی دوم پیش از میلاد،نشانی از وجود ایزد بانو آناهیتا در آن دوره است.این سنجاق،صفحه ی بزرگی است که در مرکز آن سری برجسته قرار دارد.این نقش ،تصویر ایزد بانوی اقوام آسیایی است که آن را در گستره ای از آسیای صغیر گرفته تا شوش می پرستیدند.این گونه آثار در نقاط گوناگون سرزمین ایران کشف شده است.

اردیسو آناهیتا،ایزد بانوی باروری و آب های جهان،با نام های ناهید،آناهید و آناهیت نیز خوانده شده است.نام آناهیتا را نخستین بار در کتیبه های اردشیر دوم هخامنشی در همدان و شوش می بینیم.این نام پس از اهوره مزدا و پیش از نام ایزد مهر«میترا»نقش شده که نشانگر جایگاه بالای اوست.

پس از آن،ایزد آناهیتا چون ایزد مهر به دین زردشتی راه یافت.زیرا دو ایزد مهر و آناهیتا در فکر و باور و اندیشه مردم سرزمین ما جایگاه ویژه ای داشتند.بدین سان،مغ های زردشتی توانستند این دو ایزد را به راحتی کنار نهند.آن گاه سرود های شکوهمندی در ستایش دو ایزد مهر و آناهیتا ساخته و در اوستا ی نو ثبت شد.

ساسانیان همواره علاقه ی ویژه ای به پرستشگاه آناهیتا در استخر داشتند؛زیرا خاندان ساسانی پیش از رسیدنبه پاشاهی،نگهبان این معبد بودند.در نقش رستم،شاه نرسه،حلقه ی پادشاهی را از دست آناهیتا می گیرد.در طاق بستان،ناهید به پیروز شاه ساسانی حلقه ی پادشاهی می بخشد.این نقش ها نمادی از فره ی ایزدی است که آناهیتا به شاه می بخشد.آناهیتا از شاه پشتیبانی می کند و به کشور،نعمت و فراوانی و باروری ارزانی می دارد.

یکی از آتشکده های بزرگ آناهیتا که هنوز ویرانه هایش در تخت سلیمان کنونی پابر جاست،آذرگشنسپ نام دارد.این آتشکده بزرگترین آتشکده ی دوره ی ساسانیان بود و به مناسبت اختصاصش به اسب،به ویژه اسب سپید که گردونه ی آناهیتا را می کشید و نیز به سبب چشمه ی جوشان و پربرکتی که در کنار آن بود،به آناهیتا پیشکش شده بود.زنان بزرگان برای پارسا زیستن به این آتشکده فرستاده می شدند.در دوره ی اشکانیان نیز زنان خاندان اشکانی بر آن جا فرمانروایی می کردند.

ساختمان کعبه ی زردشت در نقش رستم را نیز برخی از باستان شناسان،پرستشگاه آناهیتا می شمارند. افزون بر آتشکده ها،مکان های فراوانی به نام های قلعه ی دختر و پل دختر و کتل دختر و نظایر آن در سراسر ایران بر جای مانده است که نشانی از ایزد آناهیتا دارند.یکی از پرستشگاه های ناهید که از دیرباز در ایران بر جای مانده،پرستشگاه شهربانو در ری است.این پرستشگاه بر فراز کوهی مشرف بر ری کهن،هنوز پابر جاست.بانوی شهر از فراز آن کوه، شهر را زیر نظر پربرکت خود داشته است.بسیاری از سقاخانه های کهن نیز یادگاری  سنتی از همین ایزد آب و باروری اند.

آتشکده ی ناهید در میدان فورت بمبئی، مرکز هند، تنها پرستشگاه ناهید است که در این سرزمین پابر جا مانده است.در آن جا زیر سایه ی درخت کهنسالی، چاه آبی حوض مانند وجود دارد.در کنار آن میزی است که اوستا و وسایل آداب مذهبی روی آن چیده شده و موبدان در کنار آن به پرستاری مشغول است.

آب چاه شیرین است و تشنه کامان پارسی و هندو به کنار آن می آیند و دلو های کوچکی را که با زنجیر به کنار چاه بسته اند،در چاه می اندازند، آب بر می کشند و می نوشند.آن گاه اگر بخواهند،پولی در صندوق آتشکده می اندازند.موبدان نیز به خواندن اوستا مشغول اند.

در ایران به ویژه در روستا های آذربایجان، چشمه های مقدسی وجود دارد.چشمه های تنها در کوهستان ها از احترامی فراوان برخوردارند.زنان و مردانی که بر سر این چشمه ها می روند، پولی در چشمه می اندازند.باور مردم چنین است که اگر کسی این پول را بردارد مرتکب گناه شده است.

برخی از آیین های کهن که نشانی از آناهیتا دارند عبارتند از:

آیین طلب باران:این آیین هنوز هم در روستا های دوردست سرزمین ما برگزار می شود.

آیین سفره ی دختر پریان:این آیین نشانی از فدیه است که به ایزدبانو آناهیتا پیشکش می شود و هنوز هم مرسوم است.

نقش پیکر آناهیتا بر بسیاری از سکه های دوران ساسانی و اشکانی دیده می شود.

شیر های سنگی در همدان و اصفهان و شهر های دیگر،نماد آناهیتا است.بنابر رسوم عامیانه،توسل به این شیر های سنگی ،سبب باروری دختران می شود.در ایلام کهن، در پرستشگاه های آناهیتا شیر های رام شده را نگهداری می کردند.این شیران به پیشواز کسانی می رفتند که به پرستشگاه می آمدند.

نام آناهیتا در متون پهلوی دوره ی میانه نیز وجود دارد.مهره ها وسکه هایی با تصاویری از آناهیتا در دوره ی ساسانیان به دست آمده است.در این تصاویر ،آناهیتا سوار بر شیری در حال تاختن است.

پس از به آتش کشیدن پرسپولیس به دست مقدونیان، پرستشگاهی از آناهیتا در آن جا ساخته شد که پیکره ای از آناهیتا در آن جای داشت.این پیکره،آمیزشی از ویژگی های ایزد بانوی ایرانی و آرتمیس و آتنا، ایزدبانوان یونانی بود.یونانیان در نظر داشتند که با این کار تاثیر دوجانبه ی فرهنگ ایرانی و یونانی را نمایش دهند.

از اواخر دوره ی هخامنشیان،بین ایزدبانوان آرتمیس و نانایا و آناهیتا همسانی هایی وجود داشت.در نقش هایی چون سکه ای که در شوش یافت شد  ایزد بانویی به شکل آرتمیس در میان هاله ای از نور دیده می شود.این ایزدبانو همان آناهیتا است.

آرتمیس:ایزد بانوی باروری و حاصلخیزی در اساطیر یونان

آتنا:ایزد بانوی خرد و دانایی.او خدایی یونانی و نگهبان شهر آتن بود.

نانایا:در اساطیر سومری ایزد ماه بوده است و ایزد بانویی سامی که نماد آن شیر بوده است.

شیر سنگی همدان

نمایی از آناهیتا بر روی یک اثر تاریخی در طاق بستان