نوروز در تاجیکستان

بی‌گمان نوروز در تاجیکستان یکی از باشکوه‌ترین و شگفت‌انگیزترین جشن‌های آیینی خاورمیانه است؛ در این سرزمین هم‌زمان و در پیوند با جشن‌های پایان سال و نوروز، آیین‌های گوناگونی برگزار می‌شود که عبارتند از: «مراسم ماه حوت»، «مراسم گل‌گردانی»، «مراسم جفت براران»، «مراسم سومنک‌پزی» و «مراسم آتش‌افروزی» (چهارشنبه سوری).

ماه حوت (ماهی) در گاه‌شماری دهقانان ِگذشته‌ی تاجیک آخرین ماه سال بود و از آن‌جا که در این ماه، آب و هوا با شتاب دگرگون می‌شود، آن را به سه دوره بخش کرده‌ا‌ند: ۱۷ شبانه‌روز «حوت»، هفت شبانه‌روز «عجوز» و سه شبانه‌روز آن «نحس» نامیده می‌شد.

پس از سه روز، نحس سال پایان می‌یافت و سال نو یا نوروز آغاز می‌شد.

از دیگر آیین‌های نوروزی در میان تاجیکان چنان‌که گفتیم، «مراسم گل‌گردانی» است که در حقیقت یکی از رسوم دهقانی به شمار می‌رود. گل‌گردانی را مردم تاجیک از زمان‌های گذشته به انگیزه‌ی بیداری طبیعت و آغاز شکوفه‌دهی گل‌ها و درختان برگزار می‌ساختند.

این آیین اگرچه در گذشته به دست بزرگسالان انجام می‌گرفت، اما امروز به دست کودکان و نوجوانان برگزار می‌شود. گل‌گردان‌ها از دره و تپه و دامنه‌ی کوه‌ها گل می‌چینند و اهل روستای خود را از پایان‌یافتن زمستان و فرارسیدن سال نو و آغاز کشت و کار بهاری و آمدن نوروز مژده می‌دهند. مردمان نیز به گروه پنج تا ۱۰ نفری گل‌گردان‌ها هدیه می‌دهند و گل‌ها را به چشم و ابروان خود می‌مالند و از زیبایی و سلامت و دیدن آغاز سال نو شادی می‌کنند.

گلِ بایچیک و گل سیاه‌گوش که در نواحی شمالی تاجیکستان و هم‌چنین در سمرقند و وادی‌های زرافشان، فرغانه و قشفدر نشانه‌ی آغاز بهار است، از گل‌هایی است که در آیین گل‌گردانی به کار می‌رود و به همین انگیزه، گل‌گردانی را «بایچیک‌گویی» نیز می‌نامند.

و اما آیین «جفت براران» با آرزوی پربار و پربرکت‌شدن محصول در سال نو در تمامی مناطق و در پایان ماه حوت برگزار می‌شود.

این آیین در میان وادی‌های حصار، کولاب و غرم به یک گونه انجام می‌گیرد و در آن همه‌ی خانواده‌ها شرکت می‌کنند. در این آیین دهقان‌ها پلو، نان فطیر و یا غذای ویژه‌ی این مراسم را تهیه می‌کنند و ۱۵ تا ۲۰ نفر از کهنسالان را در این مهمانی جای می‌دهند. پس از خوردن غذا، این عبارت خوانده می‌شد: «مزید نعمت، زیاده دولت، برارکار، صحت و سلامتی خرد و کلان، رسد به بابای دهقان، خوش آمدید میهمانان.»

مردم دهات آب کنده، عاشقان و ورگانزه در وادی قشقدر هنگام آیین جفت براری داستانی می‌خواندند که در آن، تاریخ دهقانان به گونه‌ی استوره‌ای روایت شده است. این آیین هم‌چنین در میان دهقانان سمرقند، بخارا، لنین‌آباد و وادی فرغانه نیز به همین گونه انجام می‌گیرد.

«سومنک‌پزی» نیز از آیین‌های فصل بهار در تاجیکستان است. سومنک‌پزی یا همان سمنوپزی مراسمی است که در افغانستان و ایران نیز هنوز کماکان پابرجا مانده‌است. در برخی دهات شرقی ایران با سومنک، خمیر درست می‌کنند و مانند چپاتی تاجیکی نان نازک می‌پزند.

از آن‌جا که آماده‌کردن سومنک زمان زیادی را می‌گرفت و نگهداری و آیین ویژه‌ی خود را می‌خواست، خود به خود به بزمی درمی‌آمد و این سنت گذشتگان تا امروز در دهات کوهستان‌های تاجیکستان به یادگار مانده است.

سومنک‌پزی در «حصار شادمان» به این گونه است که گندم بهاری سفید و تاشکندی را در طبق‌های بزرگ چوبین به نام «لنگری» می‌ریزند. گندم که نیش زد، آن را روی تخته یا سینی‌های بزرگ پهن می‌کنند و روی بام می‌گذارند و باران سبب می‌شود تا گندم رشد کند و از آرد آن سومنک تنوری و دیگی تهیه می‌شد.

آیین چهارشنبه‌سوری یا «آتش افروز» نیز که ویژه‌ی مردم تاجیکستان جنوبی و مرکزی است، در هفته‌ی آخر ماه صفر (اسفند) و با نام «چهارشنبه آخرون» (چهارشنبه آخران) برگزار می‌شود.

در این مراسم برای رهایی از گناهان در هفته‌ی آخر اسفندماه، هنگام عصر تا غروب آفتاب آتش افروخته می‌شود و خُرد و بزرگ از بالای آن می‌جهند.

این آیین در میان تاجیکان منطقه‌ی شمالی نیز رواج دارد. اهالی در این آیین که آن را «علو پرک» (عل به معنی آتش) نیز می‌نامند

برگرفته از مقاله نوروز آیینی که مرز ها را درنوردید، انجمن پژوهشی ایرانشهر